Arabljani (VI – XI vek)
Osnovnu teritoriju koju su Arabljani prvobitno naseljavali činili su poluostrvo Arabija i susedne stepske i polupustinjske oblasti Mesopotamije, Sirije i istočnog Egipta. Bezvodan i teško prohodan prostor zauzima 1/3 Arabije. To je pre svega pustinja Rub-el-Hali, koja leži na južnom delu poluostrva. Pustinje Dahna i Nefud potpuno su prohodne, i kad ima vodenog taloga, mogu poslužiti kao pašnjaci u proleće i na početku leta. Veći deo površine Arabije predstavlja stepe, obrasle travom i šipražjem, one imaju podzemne vode koje se koriste, ali u Arabiji nema ni reka ni slatkovodnih jezera.
Ogromna većina stanovnika Arabije, tkzv. beduini, bavila se nomadskim stočarstvom. Brzo iscrpljivanje pašnjaka nagoni stočare da se sa svojim stadima sele sa mesta na mesto u potrazi za ispašom i izvorima vode. Pored kamila Arabljani su gajili ovce i delom koze, kao i konje, ali je on bio relativno redak u Arabiji. U Arabiji su postojale čitave velike zemljoradničke oblasti, sa naprednim gradovima, čije je stanovništvo još u I milenijumu pre nove ere dostiglo visok stepen proizvodnje i vršilo razmenu sa susednim zemljama. U IV-V veku južna Arabija već je dospela u stanje potpunog opadanja: gradovi su se pretvorili u ruševine, postrojenja za navodnjavanje su propadala, a znatan deo stanovništva preselio se na sever.
Arabljani su živeli u plemenima i svako se pleme delilo na više rodova i zauzimalo teritoriju nasleđenu od starina, koja je obuhvatala hiljade kvadratnih kilometara i na kojoj je ono imalo svoja staništa, zimske i letnje pašnjake. Svi članovi jednog roda živeli su zajedno, nameštajući svoje šatore nedaleko od izvora ili u susedstvu kakve oaze. Odrasli sin, pošto stupi u brak, ostavljao je po pravilu svoj šator i postajao starešinom zasebne porodice. Društvom je vladala ustanova krvne osvete, jer nije bilo državne vlasti i ustanova za samoodbranu članova roda i plemena.
U VI veku izbila je kriza u Arabiji koja je bila izazvana relativnom prenaseljenošću, jer Arabljani nisu mogli da povećavaju teritorije pašnjaka, što je zahtevao porast broja ljudi i stoke. Ekonomska se kriza razvila i prešla u socijalnu krizu, ubrzavajući raspadanje rodovskih odnosa. Arabljani su se našli pred prekom potrebom da silom probiju vizantijsku i iransku granicu. Počeli su se obrazovati savezi plemena, što je predstavljalo neposredan preduslov za ujedinjenje čitave Arabije. U ovo vreme javila se nova religija, islam i to u oblastima u kojoj je proces raspadanja prvobitne zajednice najvećma bio razvijen. Ta oblast bila je Hedžas, gde je razvitak razmene predstavljao faktor koji je ubrzao proces raspadanja odnosa prvobitne zajednice i zametanja odnosa klasnog društva. Jedno od najvažnijih mesta na putu međunarodnog prometa preko Arabije bila je Meka, naseobina nastala oko hrama Ka'be. Kasnije je Meka stekla vrlo veliki ekonomski značaj zahvaljujući svom geografskom položaju na raskrsnici puteva koji su vodili iz Jemena i Abisinije u Siriju i Irak. Vodeću ulogu u ekonomskom i verskom životu Meke u VI veku igrala je robovlasnička rodovska aristokratija plemena Korejš koje je stanovalo u ovom gradu. Veliki ekonomski značaj imala je stalna razmena stanovništva Meke sa beduinskim plemenima, koji su u zamenu za proizvode gradskog zanatstva donosili stoku, vunu i kože. Ova trgovina stekla je krajem VI i početkom VII veka osobito veliki značaj usled znatnog smanjenja tranzitne trgovine sa Jemenom, koji su 576. godine osvojili Persijanci.
U ovakvoj situaciji javlja se islam. O osnivaču te religije, Muhamedu, sačuvalo se malo verodostojnih podataka. Po muslimanskoj tradiciji, Muhamed je po svome poreklu i položaju pripadao rodovskoj demokratiji plemena Korejš, a po svojim ubeđenjima bio hanifa. Svoju delatnost propovednika i organizatora verske zajednice, počeo je oko 610. godine. Muhamedovo učenje izloženo je u Kuranu, koji je podeljen na 114 glava (sura). Tu se zastupa ideja strogog monoteizma, vera u jednog boga – Alaha, koji se pojavljuje u liku nebeskog despota. Islam znači pokornost, a oni koji ispovedaju tu veru nazivaju se muslimanima (od reči muslim – pokoran). Stupivši u borbu sa vladajućim gornjim slojem u Meki, Muhamed je, prirodno, stekao sebi vatrene pristalice kod jednog dela robova Meke. Sam Muhamed smatrao je ropstvo za potpuno zakonitu društvenu ustanovu. 622. godine došlo je do hedžire, tj. do preseljenja Muhameda i njegovih sledbenika u zemljoradničku oazu Jastrib koja je postala poznatija pod imenom Medina. Najvažniji događaj iz ovog perioda islama predstavlja organizovanje muslimanske zajednice vernika. Postepeno isteravši tri judaizovana arapska plemena iz Medine i zauzevši njihovu zemlju i imanja, Muhamed je mogao da razdeli zemljišne deonice kako stanovnicima Meke koji su se sa njim preselili, tako i dvema medinskim arapskim plemenima. Njegova spoljna politika, koja je sebi stavila za cilj slabljenje Meke i zadobijanje uticaja nad plemenima Hedžasa, medincima je donela neposredne ekonomske koristi. Organizujući napade na karavane Meke, medinski muslimani unosili su pometnju u ekonomiju Meke. Pokušaj muslimana da zaplene bogat karavan Meke koji je dolazio iz Sirije, doveo je 624. godine do bitke kod Bedre, u kojoj su muslimani odneli pobedu nad stanovnicima Meke. Već sledeće godine Medina je pretrpela poraz u novom sukobu, a 627. godine i sam grad je bio opsednut. No svi ovi udari nisu doveli do pada islama Posle neuspešne opsade, islam je krenuo u širenje i već 630. godine Meka se predala bez borbe. Predaji su prethodili pregovori između Muhameda i predstavnika aristokratije u Meki; oni su primili islam, ali su tražili da sačuvaju svoje položaje i povlastice u rukovodstvu muslimanskom zajednicom. Ka'ba je postala glavna muslimanska svetinja, usled čega su se značaj i prihodi hrama povećali.
Posle Muhamedove smrti 632. godine, došao je na čelo muslimanske zajednice najpre Abu-Bekr (632-634), a zatim Omar (634-644), koji su uzeli titulu kalifa, tj, naslednika. Za prva dva kalifa završeno je ujedinjenje Arabije i odnesene su krupne pobede u borbi sa Persijom i Vizantijom. Dok su pod Muhamedom samo plemena Hedžasa i zapadnog Nedžda priznala vlast šefa islama, sada je potčinjena cela Arabija. U jesen 636. godine arapska vojska do nogu je potukla cara Iraklija u bici na reci Jarmuku. Slomivši otpor Jemamaca, hedžaske trupe su sa beduinima severoistočne Arabije upale u Irak i posle niza lokalnih uspeha i neuspeha zadale 637. godine persijskim trupama poraz kod Kadisije. 638. godine Arapima se predao Jerusalim, a 640. godine Cezareja. U isto vreme preduzet je pohod i na Egipat (koji je konačno osvojen četiri godine kasnije 645). Iste godine Arabljani, koji su već čvrsto držali Irak, odneli su novu pobedu nad persijskom vojskom kod Nehavende. Osvojene teritorije ušle su u sastav kalifata, čijim se tvorcem smatra kalif Omar. Pokoreno stanovništvo bilo je dužno da plaća zemljišni porez – harač i lični porez – džizija u visini od 1-4 denarija godišnje u novcu i da daje određenu količinu pšenice, maslinovog ulja i sirćeta.
Treći kalif Osman (644-656) koji je pripadao veoma uglednom korejšitskom rodu Omeja, postavljao je svuda po osvojenim provincijama za upravnike svoje srodnike. Svemoć aristokrata iz Meke, koji su četo pribegavali nasilju i iznudama, izazivala je proteste i revolt. 656. godine Arabljani iz osvojenih oblasti, podržani od medinskog stanovništva, svrgli su i ubili Osmana i proglasili za kalifu Aliju, Muhamedovog brata od strica i zeta. Ali, namesnik Sirije, Muavija, rođak ubijenog Osmana, oslanjajući se na plemena svoje provincije otpočeo je oružanu borbu protiv Alije. 661. godine Alija je u Kufi pao kao žrtva jednog haridžita, pripadnika jedne sekte koja je smatrala da princip vrhovne vlasti pripada muslimanskoj zajednici u obliku vojne demokratije i da samo oni imaju pravo da biraju kalifa. Haridžiti su bili rešili da ubiju obojicu pretendenata na mesto kalife, ali atentat na Muaviju nije uspeo, pa se on proglasio za kalifa. Pristalice Alije, čiji je broj iz pokolenja u pokolenje rastao postali su poznati pod imenom šiiti. Oni su predstavljali aktivnu opoziciju prema Omajadama, dinastiji čiji je Muavija osnivač. Ova dinastija koja vlada od 661-750. godine zastupljena svojim predstavnicima, bila je nosilac društvenih odnosa karakterističnih za robovlasnički poredak Arabije VI i VII veka. Glavna provincija postaje Sirija jer je ona bila relativno mirna u odnosu na teritoriju današnjeg Irana, gde se vršila surova politika potčinjavanja lokalnog stanovništva i njihovog ekonomskog izrabljivanja.U prvoj polovini omajadskog perioda, kao i za vreme vlade četiri prva kalifa, Arabljani nisu uzeli učešća u društvenoj proizvodnji, već su bili gotovo isključivo zauzeti ratom, gušenjem ustanak i međuplemenskim sukobima.
Prve reforme ovakve situacije sproveli su kalife Abd-el-Melik (685-705) i Velid I (705-715) koji su u administraciju uveli arapski jezik i jedinstveni novčani sistem. Umesto vizantijskog zlatnog i srebrnog novca, koji je bio u opticaju sa arapskim novcem, dopušten je opticaj samo arapskih srebrnih dirhema i zlatni denarija.
Krajem VII i u ¼ VIII veka Arabljani su osvojili nove teritorije sve do obala Atlantskog okeana i reke Sir-Darje i Inda. Osvojivši zemlje Severne Afrike i potčinivši svojoj vlasti mesna plemena Berbera 709. godine, Arabljani su uz njihovu pomoć 711-714. godine pokorili veći deo Pirinejskog poluostrva, posle čega su upali u južnu Galiju i opustošili Akvitaniju. Tek 732. godine njih je uspeo da zaustavi Karlo Martel, posle čega su se oni povukli. Na istoku su osvojili Turkestan skoro do reke Sir-Darje, došli do Darjalskog klanca na Kavkazu i 716-717. godine preduzeli treću opsadu Konstantinopolja.
Pod poslednjim Omajadama Sirija je izgubila svoj privilegovan položaj, jer je damaska vlada bila prinuđena da od sirijskog stanovništva uzima velika sredstva za upornu borbu sa Vizantijom i za gušenje ustanaka u zapadnim i istočnim oblastima kalifata. Konačni udarac vlasti Omajada zadan je iz Horasana, gde je 747. godine izbio ustanak koji se brzo raširio po celoj teritoriji nekadašnje Persije. U iscrpenoj Siriji poslednji omajadski kalif Mervan II (744-750) nije mogao snaći snage za borbu sa ovom pobunom.
Na vlast je sada došao Abu-l-Abas, koji je osnovao novu dinastiju – Abasida (750-1258). Pod ovom dinastijom centar kalifata prenesen je u Bagdad, grad koji je 762. godine osnovao kalif Mansur na Tigru. Zato je ova država dobila naziv Bagdadski kalifat. Pod kalifom Mansurom (754-775) dolazi do stvaranja feudalne rente. Pored razvitka zemljoradnje i zanata znatno oživljava i razmena, kako u samom kalifatu, tako i sa susednim zemljama. Arapska aristokratija izgubila je svoj izuzetni položaj; zato su veliku ulogu počeli igrati iranski feudalci, pomoću kojih su Abasidi i došli na vlast.
Sasanidski fiskalni sistem smatran je uzorom koga treba podražavati. Na čelu državne uprave stajao je vezir, koji se starao o administraciji, finansijama i vojsci. Taj su položaj za više generacija držali Barmekidi, krupni iranski zemljoposednici.
Najvažnija figura na bagdadskom prestolu, pored Mansura, svakako je bio Harun-al-Rašid (786-809) i Mamun (813-833) Na idealizovani, istorijski netačan lik Haruna nailazi se u «1001 noći», otuda vodi poreklo slava i popularnost tog kalife u Evropi. U vreme njegove vlade Kalifat je dostigao visok stepen ekonomskog i kulturnog razvoja. Moć i sjaj kalifata počivali su na eksploataciji seljaka kao osnovnih proizvođača. U Harunovo vreme počeo je da preovlađuje porez ubiran u zavisnosti od razmera setvene površine i plaćan je u novcu i u naturi. Jačanje feudalne eksploatacije izazivalo je masovne ustanke. Jedan od najkrupnijih antifeudalnih ustanaka IX veka bio je ustanak Babeka u današnjem Azerbejdžanu. Babekov ustanak je trajao preko 20 godina (815-837), neko vreme zahvativši čitav severozapadni Iran i jedan deo Zakavkazja, naišao je na podršku plebejskih slojeva u čitavom nizu gradova i bio ugušen jedino naporima celokupnih vojnih snaga kalifata. 869. godine izbio je ustanak Zindža, robova sa Zanzibara, u okolini Basre, gde je postojalo veliko tržište robova. Ustanak je trajao 14 godina i zahvatio čitav današnji južni Irak i Huzistan, naišao na podršku seljačkih masa. 878-879 zindži, čiji se vođa proglasio za kalifu, ugrozili su i sami Bagdad. Jedino je dezorganizacija u redovima ustanika olakšala kalifskim trupama pobedu.
Kalifat nije bio po teritoriji jednak Omajadskom, jer već 756. godine na Pirinejskom poluostrvu zemljom su zavladali Kordovski kalifi, koji su poreklom bili Omajadi. Krajem VIII veka, tačnije 788. godine Maroko je potpao pod vlast šiitske dinastije Idrisida, a od 800. godine u Severnoj Africi učvrstila se vlast dinastije Aglabida. Za vlade Harun-al-Rašidovog sina Mamuna počeo je proces odmetanja Irana, koji se završio krajem IX veka. Na početku X veka od kalifata su se konačno otcepili Egipat, Sirija s Palestinom i severna Mesopotamija. Sredinom X veka, iranska feudalna porodica Buida zauzela je Bagdad (945) i nekih sto godina vrše kontrolu nad kalifatom. Ali verski autoritet bagdadskog kalife i dalje je rasta. Kad su sredinom XI veka Turci-Seldžuci osvojili Iran, potukli Buide i osvojili Bagdad 1055. godine, priznali su bagdadskog kalifu za svog sizerena i kalifa Kaim je stavio na glavu Torgul-bega, dvorogu krunu i opasao ga sa dva mača, kao znak da mu predaje vlast nad istokom i zapadom.
Osnovnu teritoriju koju su Arabljani prvobitno naseljavali činili su poluostrvo Arabija i susedne stepske i polupustinjske oblasti Mesopotamije, Sirije i istočnog Egipta. Bezvodan i teško prohodan prostor zauzima 1/3 Arabije. To je pre svega pustinja Rub-el-Hali, koja leži na južnom delu poluostrva. Pustinje Dahna i Nefud potpuno su prohodne, i kad ima vodenog taloga, mogu poslužiti kao pašnjaci u proleće i na početku leta. Veći deo površine Arabije predstavlja stepe, obrasle travom i šipražjem, one imaju podzemne vode koje se koriste, ali u Arabiji nema ni reka ni slatkovodnih jezera.
Ogromna većina stanovnika Arabije, tkzv. beduini, bavila se nomadskim stočarstvom. Brzo iscrpljivanje pašnjaka nagoni stočare da se sa svojim stadima sele sa mesta na mesto u potrazi za ispašom i izvorima vode. Pored kamila Arabljani su gajili ovce i delom koze, kao i konje, ali je on bio relativno redak u Arabiji. U Arabiji su postojale čitave velike zemljoradničke oblasti, sa naprednim gradovima, čije je stanovništvo još u I milenijumu pre nove ere dostiglo visok stepen proizvodnje i vršilo razmenu sa susednim zemljama. U IV-V veku južna Arabija već je dospela u stanje potpunog opadanja: gradovi su se pretvorili u ruševine, postrojenja za navodnjavanje su propadala, a znatan deo stanovništva preselio se na sever.
Arabljani su živeli u plemenima i svako se pleme delilo na više rodova i zauzimalo teritoriju nasleđenu od starina, koja je obuhvatala hiljade kvadratnih kilometara i na kojoj je ono imalo svoja staništa, zimske i letnje pašnjake. Svi članovi jednog roda živeli su zajedno, nameštajući svoje šatore nedaleko od izvora ili u susedstvu kakve oaze. Odrasli sin, pošto stupi u brak, ostavljao je po pravilu svoj šator i postajao starešinom zasebne porodice. Društvom je vladala ustanova krvne osvete, jer nije bilo državne vlasti i ustanova za samoodbranu članova roda i plemena.
U VI veku izbila je kriza u Arabiji koja je bila izazvana relativnom prenaseljenošću, jer Arabljani nisu mogli da povećavaju teritorije pašnjaka, što je zahtevao porast broja ljudi i stoke. Ekonomska se kriza razvila i prešla u socijalnu krizu, ubrzavajući raspadanje rodovskih odnosa. Arabljani su se našli pred prekom potrebom da silom probiju vizantijsku i iransku granicu. Počeli su se obrazovati savezi plemena, što je predstavljalo neposredan preduslov za ujedinjenje čitave Arabije. U ovo vreme javila se nova religija, islam i to u oblastima u kojoj je proces raspadanja prvobitne zajednice najvećma bio razvijen. Ta oblast bila je Hedžas, gde je razvitak razmene predstavljao faktor koji je ubrzao proces raspadanja odnosa prvobitne zajednice i zametanja odnosa klasnog društva. Jedno od najvažnijih mesta na putu međunarodnog prometa preko Arabije bila je Meka, naseobina nastala oko hrama Ka'be. Kasnije je Meka stekla vrlo veliki ekonomski značaj zahvaljujući svom geografskom položaju na raskrsnici puteva koji su vodili iz Jemena i Abisinije u Siriju i Irak. Vodeću ulogu u ekonomskom i verskom životu Meke u VI veku igrala je robovlasnička rodovska aristokratija plemena Korejš koje je stanovalo u ovom gradu. Veliki ekonomski značaj imala je stalna razmena stanovništva Meke sa beduinskim plemenima, koji su u zamenu za proizvode gradskog zanatstva donosili stoku, vunu i kože. Ova trgovina stekla je krajem VI i početkom VII veka osobito veliki značaj usled znatnog smanjenja tranzitne trgovine sa Jemenom, koji su 576. godine osvojili Persijanci.
U ovakvoj situaciji javlja se islam. O osnivaču te religije, Muhamedu, sačuvalo se malo verodostojnih podataka. Po muslimanskoj tradiciji, Muhamed je po svome poreklu i položaju pripadao rodovskoj demokratiji plemena Korejš, a po svojim ubeđenjima bio hanifa. Svoju delatnost propovednika i organizatora verske zajednice, počeo je oko 610. godine. Muhamedovo učenje izloženo je u Kuranu, koji je podeljen na 114 glava (sura). Tu se zastupa ideja strogog monoteizma, vera u jednog boga – Alaha, koji se pojavljuje u liku nebeskog despota. Islam znači pokornost, a oni koji ispovedaju tu veru nazivaju se muslimanima (od reči muslim – pokoran). Stupivši u borbu sa vladajućim gornjim slojem u Meki, Muhamed je, prirodno, stekao sebi vatrene pristalice kod jednog dela robova Meke. Sam Muhamed smatrao je ropstvo za potpuno zakonitu društvenu ustanovu. 622. godine došlo je do hedžire, tj. do preseljenja Muhameda i njegovih sledbenika u zemljoradničku oazu Jastrib koja je postala poznatija pod imenom Medina. Najvažniji događaj iz ovog perioda islama predstavlja organizovanje muslimanske zajednice vernika. Postepeno isteravši tri judaizovana arapska plemena iz Medine i zauzevši njihovu zemlju i imanja, Muhamed je mogao da razdeli zemljišne deonice kako stanovnicima Meke koji su se sa njim preselili, tako i dvema medinskim arapskim plemenima. Njegova spoljna politika, koja je sebi stavila za cilj slabljenje Meke i zadobijanje uticaja nad plemenima Hedžasa, medincima je donela neposredne ekonomske koristi. Organizujući napade na karavane Meke, medinski muslimani unosili su pometnju u ekonomiju Meke. Pokušaj muslimana da zaplene bogat karavan Meke koji je dolazio iz Sirije, doveo je 624. godine do bitke kod Bedre, u kojoj su muslimani odneli pobedu nad stanovnicima Meke. Već sledeće godine Medina je pretrpela poraz u novom sukobu, a 627. godine i sam grad je bio opsednut. No svi ovi udari nisu doveli do pada islama Posle neuspešne opsade, islam je krenuo u širenje i već 630. godine Meka se predala bez borbe. Predaji su prethodili pregovori između Muhameda i predstavnika aristokratije u Meki; oni su primili islam, ali su tražili da sačuvaju svoje položaje i povlastice u rukovodstvu muslimanskom zajednicom. Ka'ba je postala glavna muslimanska svetinja, usled čega su se značaj i prihodi hrama povećali.
Posle Muhamedove smrti 632. godine, došao je na čelo muslimanske zajednice najpre Abu-Bekr (632-634), a zatim Omar (634-644), koji su uzeli titulu kalifa, tj, naslednika. Za prva dva kalifa završeno je ujedinjenje Arabije i odnesene su krupne pobede u borbi sa Persijom i Vizantijom. Dok su pod Muhamedom samo plemena Hedžasa i zapadnog Nedžda priznala vlast šefa islama, sada je potčinjena cela Arabija. U jesen 636. godine arapska vojska do nogu je potukla cara Iraklija u bici na reci Jarmuku. Slomivši otpor Jemamaca, hedžaske trupe su sa beduinima severoistočne Arabije upale u Irak i posle niza lokalnih uspeha i neuspeha zadale 637. godine persijskim trupama poraz kod Kadisije. 638. godine Arapima se predao Jerusalim, a 640. godine Cezareja. U isto vreme preduzet je pohod i na Egipat (koji je konačno osvojen četiri godine kasnije 645). Iste godine Arabljani, koji su već čvrsto držali Irak, odneli su novu pobedu nad persijskom vojskom kod Nehavende. Osvojene teritorije ušle su u sastav kalifata, čijim se tvorcem smatra kalif Omar. Pokoreno stanovništvo bilo je dužno da plaća zemljišni porez – harač i lični porez – džizija u visini od 1-4 denarija godišnje u novcu i da daje određenu količinu pšenice, maslinovog ulja i sirćeta.
Treći kalif Osman (644-656) koji je pripadao veoma uglednom korejšitskom rodu Omeja, postavljao je svuda po osvojenim provincijama za upravnike svoje srodnike. Svemoć aristokrata iz Meke, koji su četo pribegavali nasilju i iznudama, izazivala je proteste i revolt. 656. godine Arabljani iz osvojenih oblasti, podržani od medinskog stanovništva, svrgli su i ubili Osmana i proglasili za kalifu Aliju, Muhamedovog brata od strica i zeta. Ali, namesnik Sirije, Muavija, rođak ubijenog Osmana, oslanjajući se na plemena svoje provincije otpočeo je oružanu borbu protiv Alije. 661. godine Alija je u Kufi pao kao žrtva jednog haridžita, pripadnika jedne sekte koja je smatrala da princip vrhovne vlasti pripada muslimanskoj zajednici u obliku vojne demokratije i da samo oni imaju pravo da biraju kalifa. Haridžiti su bili rešili da ubiju obojicu pretendenata na mesto kalife, ali atentat na Muaviju nije uspeo, pa se on proglasio za kalifa. Pristalice Alije, čiji je broj iz pokolenja u pokolenje rastao postali su poznati pod imenom šiiti. Oni su predstavljali aktivnu opoziciju prema Omajadama, dinastiji čiji je Muavija osnivač. Ova dinastija koja vlada od 661-750. godine zastupljena svojim predstavnicima, bila je nosilac društvenih odnosa karakterističnih za robovlasnički poredak Arabije VI i VII veka. Glavna provincija postaje Sirija jer je ona bila relativno mirna u odnosu na teritoriju današnjeg Irana, gde se vršila surova politika potčinjavanja lokalnog stanovništva i njihovog ekonomskog izrabljivanja.U prvoj polovini omajadskog perioda, kao i za vreme vlade četiri prva kalifa, Arabljani nisu uzeli učešća u društvenoj proizvodnji, već su bili gotovo isključivo zauzeti ratom, gušenjem ustanak i međuplemenskim sukobima.
Prve reforme ovakve situacije sproveli su kalife Abd-el-Melik (685-705) i Velid I (705-715) koji su u administraciju uveli arapski jezik i jedinstveni novčani sistem. Umesto vizantijskog zlatnog i srebrnog novca, koji je bio u opticaju sa arapskim novcem, dopušten je opticaj samo arapskih srebrnih dirhema i zlatni denarija.
Krajem VII i u ¼ VIII veka Arabljani su osvojili nove teritorije sve do obala Atlantskog okeana i reke Sir-Darje i Inda. Osvojivši zemlje Severne Afrike i potčinivši svojoj vlasti mesna plemena Berbera 709. godine, Arabljani su uz njihovu pomoć 711-714. godine pokorili veći deo Pirinejskog poluostrva, posle čega su upali u južnu Galiju i opustošili Akvitaniju. Tek 732. godine njih je uspeo da zaustavi Karlo Martel, posle čega su se oni povukli. Na istoku su osvojili Turkestan skoro do reke Sir-Darje, došli do Darjalskog klanca na Kavkazu i 716-717. godine preduzeli treću opsadu Konstantinopolja.
Pod poslednjim Omajadama Sirija je izgubila svoj privilegovan položaj, jer je damaska vlada bila prinuđena da od sirijskog stanovništva uzima velika sredstva za upornu borbu sa Vizantijom i za gušenje ustanaka u zapadnim i istočnim oblastima kalifata. Konačni udarac vlasti Omajada zadan je iz Horasana, gde je 747. godine izbio ustanak koji se brzo raširio po celoj teritoriji nekadašnje Persije. U iscrpenoj Siriji poslednji omajadski kalif Mervan II (744-750) nije mogao snaći snage za borbu sa ovom pobunom.
Na vlast je sada došao Abu-l-Abas, koji je osnovao novu dinastiju – Abasida (750-1258). Pod ovom dinastijom centar kalifata prenesen je u Bagdad, grad koji je 762. godine osnovao kalif Mansur na Tigru. Zato je ova država dobila naziv Bagdadski kalifat. Pod kalifom Mansurom (754-775) dolazi do stvaranja feudalne rente. Pored razvitka zemljoradnje i zanata znatno oživljava i razmena, kako u samom kalifatu, tako i sa susednim zemljama. Arapska aristokratija izgubila je svoj izuzetni položaj; zato su veliku ulogu počeli igrati iranski feudalci, pomoću kojih su Abasidi i došli na vlast.
Sasanidski fiskalni sistem smatran je uzorom koga treba podražavati. Na čelu državne uprave stajao je vezir, koji se starao o administraciji, finansijama i vojsci. Taj su položaj za više generacija držali Barmekidi, krupni iranski zemljoposednici.
Najvažnija figura na bagdadskom prestolu, pored Mansura, svakako je bio Harun-al-Rašid (786-809) i Mamun (813-833) Na idealizovani, istorijski netačan lik Haruna nailazi se u «1001 noći», otuda vodi poreklo slava i popularnost tog kalife u Evropi. U vreme njegove vlade Kalifat je dostigao visok stepen ekonomskog i kulturnog razvoja. Moć i sjaj kalifata počivali su na eksploataciji seljaka kao osnovnih proizvođača. U Harunovo vreme počeo je da preovlađuje porez ubiran u zavisnosti od razmera setvene površine i plaćan je u novcu i u naturi. Jačanje feudalne eksploatacije izazivalo je masovne ustanke. Jedan od najkrupnijih antifeudalnih ustanaka IX veka bio je ustanak Babeka u današnjem Azerbejdžanu. Babekov ustanak je trajao preko 20 godina (815-837), neko vreme zahvativši čitav severozapadni Iran i jedan deo Zakavkazja, naišao je na podršku plebejskih slojeva u čitavom nizu gradova i bio ugušen jedino naporima celokupnih vojnih snaga kalifata. 869. godine izbio je ustanak Zindža, robova sa Zanzibara, u okolini Basre, gde je postojalo veliko tržište robova. Ustanak je trajao 14 godina i zahvatio čitav današnji južni Irak i Huzistan, naišao na podršku seljačkih masa. 878-879 zindži, čiji se vođa proglasio za kalifu, ugrozili su i sami Bagdad. Jedino je dezorganizacija u redovima ustanika olakšala kalifskim trupama pobedu.
Kalifat nije bio po teritoriji jednak Omajadskom, jer već 756. godine na Pirinejskom poluostrvu zemljom su zavladali Kordovski kalifi, koji su poreklom bili Omajadi. Krajem VIII veka, tačnije 788. godine Maroko je potpao pod vlast šiitske dinastije Idrisida, a od 800. godine u Severnoj Africi učvrstila se vlast dinastije Aglabida. Za vlade Harun-al-Rašidovog sina Mamuna počeo je proces odmetanja Irana, koji se završio krajem IX veka. Na početku X veka od kalifata su se konačno otcepili Egipat, Sirija s Palestinom i severna Mesopotamija. Sredinom X veka, iranska feudalna porodica Buida zauzela je Bagdad (945) i nekih sto godina vrše kontrolu nad kalifatom. Ali verski autoritet bagdadskog kalife i dalje je rasta. Kad su sredinom XI veka Turci-Seldžuci osvojili Iran, potukli Buide i osvojili Bagdad 1055. godine, priznali su bagdadskog kalifu za svog sizerena i kalifa Kaim je stavio na glavu Torgul-bega, dvorogu krunu i opasao ga sa dva mača, kao znak da mu predaje vlast nad istokom i zapadom.
Нема коментара:
Постави коментар